Ubezwłasnowolnienie to częściowe lub całkowite pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych, czyli do kształtowania swojej sytuacji prawnej poprzez zawieranie umów, składanie prawnie wiążących oświadczeń woli, zaciąganie zobowiązań czy rozporządzanie majątkiem.
Instytucja ta służy interesowi osoby ubezwłasnowolnionej. Następuje w formie orzeczenia sądowego.
Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego
Do ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby w wieku powyżej lat trzynastu (podstawowa przesłanka od której uzależniona jest możliwość ubezwłasnowolnienia) może dojść tylko wtedy, gdy są spełnione w chwili orzekania o ubezwłasnowolnieniu dwie inne przesłanki (oprócz przesłanki wieku):
- osoba, której dotyczy postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jest chora psychicznie, niedorozwinięta umysłowo lub też dotknięta innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pijaństwem lub narkomanią;
oraz
- wskutek tej choroby „nie jest w stanie kierować swym postępowaniem”.
Podstawą ubezwłasnowolnienia nie może być – sam przez się – zarzut marnotrawstwa, o ile nie łączy się on z chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi (postanowienie SN z 14.03.1977 r., II CR 58/78, LEX nr 7919).
Orzeczenie ubezwłasnowolnienia (mowa tutaj także o ubezwłasnowolnieniu częściowym) nie ma zastosowania w stosunku do osoby, która nie ukończyła lat 13. Z jakiego powodu? Taka osoba nie ma w ogóle zdolności do czynności prawnych.
Utrata pełnej zdolności do czynności prawnych
Dopóki nie dojdzie do ubezwłasnowolnienia całkowitego, osoba ta ma pełną zdolność do czynności prawnych, nawet jeśli jest psychicznie chora.
Oświadczenie woli złożone przez taką osobę (psychicznie chorą, ale nieubezwłasnowolnioną) może być uznane za nieważne, ale nie z powodu braku pełnej zdolności do czynności prawnych, tylko ze względu na wadę oświadczenia woli.
Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego
Skutkiem ogólnym ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zmiana dotychczasowego statusu prawnego osoby ubezwłasnowolnionej.
Nie może we własnym imieniu i ze skutkami dla siebie dokonywać czynności prawnych. To oznacza, że gdy taka osoba przykładowo zawarła umowę, to jest ona nieważna.
Takich czynności dokonuje przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, czyli jej opiekun.
Wyjątek stanowią umowy powszechnie zawierane w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego np. zakup gazety, pieczywa, biletu. Rozważając czy dana umowa należy do tej kategorii, należy brać pod uwagę wiek i sytuację życiową dziecka lub osoby ubezwłasnowolnionej.
Tego typu umowy stają się ważne z chwilą wykonania pod pewnym warunkiem – nie mogą powodować rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej.
Przykładowe skutki szczególne ubezwłasnowolnienia całkowitego: zakaz zawierania związku małżeńskiego, zakaz bycia prokurentem i brak prawa udziału w referendum.
Czynności procesowe
Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona może czynności procesowe podejmować wyłącznie przez ustanowionego opiekuna. Dotyczy to wszystkich czynności procesowych (nie tylko wytoczenia powództwa).
Zdolność prawna
Ubezwłasnowolnienie całkowite nie wiąże się z utratą zdolności prawnej . Taka osoba w dalszym ciągu może być podmiotem praw i obowiązków.
Może dziedziczyć, jednakże wszelkie czynności związane z otrzymanym spadkiem wykonywać będzie przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie – jej opiekun.
Może być także spadkodawcą, natomiast nie może sporządzić skutecznego i ważnego testamentu (z powodu braku zdolności do czynności prawnych).
Opieka dla ubezwłasnowolnionej całkowicie osoby niepełnoletniej
W przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby niepełnoletniej (w wieku powyżej lat 13), jeśli pozostawała pod władzą rodzicielską, od uprawomocnienia się postanowienia sądu o ubezwłasnowolnieniu całkowitym władza ta, nadal jest przez nich sprawowana.
Opieka dla takiej osoby ustanawiana jest, w sytuacji gdy nie pozostaje już pod władza rodzicielską.
